جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو (کتاب)
کتاب «جغرافیاى تاریخى هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو»، اثر جلیل عرفان‌منش، پژوهشى براى امر فیلمنامه سریال داستانى هجرت على بن موسى الرضا (علیه السلام) از مدینه تا مرو مى‌باشد. آنچه که در این کتاب مورد بررسى و دقت قرار گرفته، جغرافیاى تاریخى، سیاسى و اجتماعى شهرهایى است که حضرت رضا (علیه السلام) به دستور مأمون از آنجا عبور کرده یا در آنجا توقف داشته است.
محتوای کتاب
این کتاب از مقدمه و شش بخش اصلى («از مدینه تا بصره»، «از بصره تا فارس»، «از فارس تا یزد»، «از یزد تا خراسان»، «خراسان» و «ولایتعهدى») و دو بخش فرعى («یادداشت‌ها» و «منابع و مآخذ») تشکیل شده است.
آنچه که در این کتاب مورد بررسى و دقت قرار گرفته، جغرافیاى تاریخى، سیاسى و اجتماعى شهرهایى است که حضرت رضا(علیه السلام) به دستور مأمون از آنجا عبور کرده یا در آنجا توقف داشته است. مبدأ این خط سیر، مدینه و مقصد آن مرو بود. مسیرى که مأمون تأکید داشت حضرت رضا(ع) را از آن عبور دهد، یکى از راه‌هاى متداول آن زمان بشمار مى‌رفت و آن از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز به فارس و سپس از راه کویر و بیابان میان ایالت‌هاى فارس و خراسان مى‌گذشت و به مرو ختم مى‌شد.
راه دیگرى که در آن زمان متداول بود از مدینه به سمت کوفه و مدینة السلام (بغداد) مى‌رفت و سپس از آنجا به سمت رى، قم و خراسان و بالاخره به مرو منتهى مى‌شد. این خط سیر اخیر، از سه شهر حساس کوفه، بغداد و قم مى‌گذشت (و این سه شهر پایگاه شیعیان و مخالفان مأمون بود)... لذا مسیرى که مأمون انتخاب کرده بود، بسیار حساب‌شده بود.
امام رضا(ع) قبل از خروج از مدینه، قبر جد بزرگوارش پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) را زیارت کرده و با او وداع مى‌کند. امام چون سرانجام این سفر را مى‌دانست، فرزندش حضرت جواد(علیه السلام) را با خودش به مسجد النبى(ص) برد و به رسول خدا عرض کرد که اى رسول خدا، من او را به شما سپردم... سپس به اصحاب خود فرمود: سخنان او را گوش کنید و امر او را اطاعت نمایید و ترک مخالفت وى کنید و نزد ثقات اصحاب خود تصریح بر امامت او فرمود، سپس به اهل بیت خود فرمود که بر من بگریید... . مؤلف انگیزه امام از این امر را این مى‌داند که به اهل بیت خود بگوید که من دیگر از این سفر باز نخواهم گشت.
برخى مى‌گویند سفر امام از مدینه به مکه و از آنجا به مرو بوده، ولى مؤلف این نظر را با توجه به موقعیت علویان در شهر مکه و برخى از مناسبات دیگر نمى‌پذیرد.
نویسنده در ابتدا به شرح منازل و مسافات مدینه تا معدن نقره مى‌پردازد، سپس از آنجا تا بصره را شرح مى‌دهد. از مدینه تا معدن نقره که منزلگاهى است که در مسیر چند راه مکه، بصره و کوفه قرار دارد، هفت منزل است. چنانچه از معدن نقره بخواهیم به سمت بصره حرکت کنیم باید از آنجا به‌سوى عناب، سپس عیون و از آنجا به‌سوى نباج برویم... از نباج تا بصره شش منزل است.
مؤلف در ادامه به ملاحظاتى درباره عبور امام از قادسیه مى‌پردازد. از بصره تا سوق الاهواز داراى منازلى چون، ابلّه، بیان، حصن مهدى، محول، دولاب و به فاصله ۳۶ فرسخ است.
درباره ادامه مسیر حرکت امام رضا(ع) به فارس، منابع توضیحى نمى‌دهند که حضرت از کدام راه به سمت فارس و از آنجا به سمت خراسان عزیمت کرده است... زیرا مسیر راه خوزستان به فارس منحصر به یک راه نیست. تنها ماجرایى که روشن‌کننده این مسیر است، پل اربق مى‌باشد که معلوم مى‌شود که آن حضرت از کدامین دروازه اهواز به‌سوى فارس حرکت کرده‌اند.
مؤلف در ادامه به شوشتر، دزفول، بقاع، قدمگاه‌ها و مکان‌هاى توقف منسوب به امام رضا(ع) اشاره مى‌کند.
بحث بعدى کتاب درباره حرکت امام از فارس به یزد مى‌باشد. نویسنده مسیرهایى را که از اهواز به فارس و شیراز و از آنجا به یزد متصل مى‌شود، طبق نقل‌هاى سیاحان و نیز بر اساس وجود قدمگاه‌ها مورد بررسى قرار مى‌دهد.
مسیر یزد تا خراسان، داراى منازلى چون انجیره، خرانق، تل سیاه و سفید، ساغند، رباط پشت بام، رباط محمد، ریگ، مهلب و... است.
حضرت رضا(ع) از منطقه کویرى و راه خشک بیابانى عبور کرده‌اند و در منابع جدید این منطقه کویرى را شهر یزد ذکر کرده‌اند. در یزد و نائین قدمگاه‌هایى وجود دارد که مؤلف به توضیح موقعیت آن‌ها پرداخته است.
مهم‌ترین و معتبرترین گزارشى که از توقف حضرت رضا(ع) در نیشابور ضبط شده است، روایت ابوصلت هروى است که حدیث مشهور و معروف «سلسلة الذهب» را از امام رضا(ع) در نیشابور نقل مى‌کند.
صاحب تاریخ نیشابور درباره ورود امام رضا به نیشابور مى‌نویسد: در سال ۲۰۰ هجرى، شهر نیشابور با قدوم مبارک امام رضا(ع) قرین مباهات و افتخار شد. مردم نیشابور مقدم مقدس آن حضرت را گرامى داشتند و شادى‌ها کردند و به‌اتفاق شیخ ابویعقوب اسحق بن راهویه مروزى که شیخ شهر بود، به استقبال آن حضرت تا قریه مؤیدیه به پیشواز رفتند...
در ادامه مسیر و بعد از خروج حضرت از نیشابور، ده سرخ، سنگ‌تراشان (کوه‌سنگى)، طوس، سرخس و زندانى شدن حضرت در این شهر، مرو و ورود به آن بررسى مى‌شود.
نویسنده در پایان، به بحث ولایتعهدى امام رضا و مراسم آن، دعاى باران، برپایى نماز عید و شهادت امام رضا(ع) پرداخته است.
نکته قابل توجه کتاب حاضر، حدود هفتاد صفحه منابع، نقشه‌ها و تصاویر پایانی کتاب و ارجاعات متعدد در پاورقی است.
پانویس
منابع
- نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).